نگاهی گذرا بر «هوا» و آنچه «آلودگی هوا» می‌نامیم

«جو زمین در لایه بیوسفر آنقدر کامل مخلوط می‌شود و چنان سریع می‌چرخد کـه هیچ بعید نیست دمی که فرو می‌برید، اتم های بازدمی حضرت عیسی مسیح را دارا باشد و یا اتم‌های رادیواکتیو استرانسیوم انفجارهای اتمی و گازی دودکش‌ها و خروجی اگزوز اتومبیل های گوشه و کنار دنیا!» این بخشی از مقاله‌ «چرخه اکسیژن» است که سال 1970 در یکی از شماره‌های نشریه معتبر «ساینتیفیک امریکن» منتشر شده بود. زمانی که موضوع آلودگی هوا به شکل و شمایل امروزی در کشورهای توسعه‌یافته به موضوعی قابل بحث بدل شده بود و البته آسمان تهران، هنوز آبی بود.

در این مقاله به موضوع تصفیه هوا نگاهی بنیادی و تاریخی خواهیم داشت. به همین منظور در ابتدا با ماهیت هوا، آلودگی و آلاینده‌های هوا آشنا خواهیم شد و سپس به تاریخچه و انواع روش‌های پاکسازی و تصفیه آن می‌پردازیم.

هواخواه توام جانا!

هوا در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ واژه‌ای که معانی متفاوتی می‌دهد از جمله میل و علاقه. در ضرب‌المثل‌ها هم به طرق مختلف در این معنی به کار می‌رود: هوای کسی را داشتن: مراقبش بودن. هواخواهی کردن: طرفداری کردن. اینکه هوای کسی را بخواهیم احتمالا ریشه در علاقه به حضور در اطراف کسی دارد، میل به استشمام هوایی که او نفس می‌کشد. یا شاید دمی که بازدم معشوق باشد اما از استعاره و کنایه که بگذریم و نگاهی اساطیری به «هوا» بیاندازیم می‌توانیم بگوییم به طور کلی همان گازی بی‌بو و بی‌رنگ است که در فرهنگ علمی و باورهای باستانی یونانیان در کنار عناصر اربعه یعنی «آب، باد، آتش، خاک» به عنوان عنصر پنجم حیات حضور داشته است. در فرهنگ مصر باستان، «شو» یکی از الهه‌های نه‌گانه‌ و خدای «هوا» است. گفته می‌شد خود «شو» هم به معنی «کسی که فراز می‌آورد» است. چرا که این ایزد از دهان «رع» و به وسیله «هوا» آفریده شده است.

هوایی که تو نفس می‌کشی… 

در فرهنگ واژگان معنای هوا را که واژه‌ای اصالتا عربی است این‌طور آورده‌اند: «جسم لطیف و روان که گرداگرد زمین را فراگرفته و جانداران و گیاهان از آن تنفس می‌کنند.» مطابق با تعریف علمی‌تر می‌توان گفت: «هوا یا نوده مجموعه گازهایی است که در سطح زمین تا ارتفاع مشخصی قرار دارند. هوایی که ما تنفس می‌کنیم مخلوطی از گازهایی از جمله نیتروژن (۷۸٪)، اکسیژن (۲۱٪)، آرگون (۰٫۹٪) و کربن دی‌اکسید (۰٫۰۳٪) است.» هوا برای زیستن تقریبا همه موجودات زنده؛ چه جانوران و چه گیاهان ضروری است؛ به جز برخی باکتری‌های غیرهوازی که به طور مستقیم به هوا احتیاج ندارند گرچه آن‌ها از نیز تخمیر سایر مواد آلی استفاده می‌کنند و تخمیر مستلزم اکسیژن است. به طور کلی ضخامت هوا در نقاط مختلف بین ۶٠ تا ۱٠٠ کیلومتر تخمین زده می‌شود و در مناطق گونان متفاوت است. یکی از مهمترین ویژگی‌های هوا «فشار هواست» فشار هوا در کنار دریا معادل با ۱ /٠۳۸ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع است.

هوا قیرگون شد زمین آبنوس

می‌گویند بعد از دوده‌ها و گدازه‌های آتشفشانی اولین آلاینده‌های بشرساز، دود ناشی از سوخت چوب و  آتش است و معمولا همین سوخت را به عنوان تنها عامل آلوده کننده هوا به طرق مختلف معرفی می‌کنند. اما چندصدسال پیش جناب فردوسی حکیم ما زمانی که تیره و تار شدن هوا و آسمان را مجسم می‌کند، غبار سم سواران لشگرها را به شکلی هنرمندانه همچون آلاینده‌ای به تصویر می‌کشد آنجا که می‌گوید «هوا قیرگون شد زمین آبنوس»! گرچه هزار سال پیش قیرگون شدن هوا جز در شعر و استعاره امکانپذیر نبود، امروز روز، هفته و ماهی نیست که آسمان قیرگون شهرهایی چون پایتخت عامل بیماری و چه بسا مرگ و میر انسان‌ها شوند.

به بیان دقیق‌تر آلودگی هوا یک رخداد است یعنی زمانی می‌گوییم آلودگی هوا اتفاق افتاده که حجم زیادی از آلاینده‌ها از قبیل ذرات معلق جامد، قطرات مایع، گازها و زیست‌مولکول‌ها وارد اتمسفر زمین شوند و در مجاورت مجموعه گازهایی که پیشتر آن‌ها را آلودگی هوا نامیدیم قرار بگیرند. ذرات و گازهای آلاینده از گازهای اصلی هوا متمایزند و وقتی هوا را آلوده می‌کنند که غلظت آن به محدوده‌ای برسد که تنفس آن برای انسان مضر باشد یا آسیب‌های زیست محیطی دیگری در پی داشته باشد. البته وقتی تناسب گازهای هوا نیز بر اثر افزایش بی رویه یک نوع از آن به هم بخورد، آن گاز آلاینده حساب می‌شود؛ مثل کربن دی اکسید. 

آلودگی هوا یا منابع طبیعی دارد؛ مانند آتشفشان‌ها یا دلایل غیرطبیعی و بشرساز که مهمترینشان سوختن سوخت‌های فسیلی برای انواع مصارف، نظیر فعالیت کارخانه‌ها و صنایع، گرمایش و منبع انرژی وسایل حمل و نقل به ویژه خودروهاست. همچنین فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری از دیگری مواردی هستند که آلاینده‌ها را به هوا وارد می‌کنند. این موارد البته آلاینده‌های نوع اول هستند. آلاینده‌های نوع دوم از واکنش ترکیبات آلاینده‌های نوع اول با گازهای موجود در هوا ایجاد می‌شوند.

از مهمترین آلاینده‌های هوا می‌توان این موارد را بر شمرد. کربن دی‌اکسید، کربن مونوکسید، اکسیدهای گوگرد،اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی فرار، ذرات معلق مایع یا جامدی (به جز آب خالص)، کلروفلوئوروکربن‌ها، فلزات سمی مثل سرب و جیوه، ازن تروپوسفری، مواد پرتوزا، آمونیاک و … .

ریه‌های هوا پر از اکسیژن مرگ است…

آلودگی هوا یکی از عوامل مهم بیماری‌زاست و سالانه میلیون‌ها نفر در جهان بر اثر بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا می‌میرند. آلودگی هوا همچنین عامل افزایش اصلی‌ترین علل مرگ‌ومیر در جهان است؛ از جمله سکته مغزی، بیماری‌های قلبی، سرطان ریه و دیگر بیماری‌های تنفسی نظیر آسم.

به جز این موارد آلودگی هوا برای سلامت دیگر جانداران، گرم شدن کره زمین، تخریب لایه ازن به طور کلی محیط زیست مضر است. هزینه اقتصادی کاهش بهره‌وری و کاهش کیفیت زندگی ناشی از آلودگی هوا سالانه ۵ تریلیون دلار تخمین زده شده است. 

آیا در خانه از آلودگی هوا در امانیم؟

آلودگی هوا می‌تواند هم در محیط‌های باز باشد و هم محیط‌های بسته. آلودگی هوای داخلی ممکن است ناشی از منابع آلودگی بیرون از ساختمان باشد که از راه‌های ورودی هوا به فضای داخلی راه پیدا می‌کنند یا منبع داخلی داشته باشد؛ مثل احتراق ناکامل بخاری، دود ناشی از سوخت شومینه هیزمی، پخت و پز، استعمال دخانیات نظیر سیگارو موارد دیگر. در مقالات دیگر به تفصیل به آلودگی هوای داخلی و به طور ویژه آلودگی هوای منزل و مضرات آن خواهیم پرداخت اما فعلا همینقدر بگوییم که سازمان جهانی بهداشت آلودگی هوای داخل ساختمان را «بزرگترین خطر بهداشت محیطی در جهان» نامیده‌است.

راه حل چیست؟

استفاده از دستگاه تصفیه هوا یکی از راه‌های مفید و موثر در پاکسازی هوای داخلی است. از آنجا که ما بیش از 70 درصد زمان خود را در فضاهای دربسته نظیر خانه، محل کار و خودرو می‌گذرانیم، تمیزی هوای داخلی باید برایمان اهمیتی دوچندان داشته باشد. دستگاه‌های تصفیه هوا که بیش از صد سال است تولید می‌شوند، برای فضاهای گوناگون و با توجه به نیاز انواع مشتری تولید و طراحی شده‌اند و با تجهیز خانه، اتاق خواب کودکان، آشپزخانه یا خودروی خود به آن‌ها می‌توانید ریه‌هایتان را از اکسیژن زندگی پر کنید.