تاریخچه آلودگی هوا از پیشا بشر تا امروز
در مقاله نگاهی کوتاه به هوا و آلودگی هوا گفتیم که به هر ذره مایع یا جامد و یا هر گازی که به جز گازهای اصلی هوا باشد و با هوا مخلوط شود به نحوی که برای انسان، دیگر موجودات و به طور کلی محیط زیست ضررآفرین باشد، آلاینده هوا می‌گویند. اگر میزان غلظت آلاینده‌ها از حد خاصی فراتر رود پدیده‌ای رخ می‌دهد که به آن آلودگی هوا می‌گوییم. آلودگی هوا آثار زیانبار کوتاه و بلند مدت برای سلامتی انسان دارد و فقط هم محدود به فضای بیرونی نیست. بلکه هوای داخلی ساختمان‌ها نیز دچار آلاینده‌هاست. در این مقاله به بررسی تاریخچه آلودگی هوا می‌پردازیم تا از این گذر در آینده با تاریخچه کنترل آلودگی هوا و دستگاه‌های تصفیه هوا نیز آشنا شویم.
طبیعت اولین آلاینده هوای طبیعی
خاکستر و گاز متصاعد شده از آتشفشان‌ها، دود ناشی از آتشسوزی جنگل‌ها، گردوغبار طوفان‌های شن و مه‌های رقیق شامل گرده‌ها گیاهان در مناطق کوهستانی گرچه اولین آلاینده‌ها و ذرات خارجی بودند که به هوا وارد می‌شدند اما به جز در موارد خاص مثل فوران شدید آتشفشان‌ها برای انسان آسیب‌زا نبودند و بخشی از فعالیت‌های طبیعی طبیعت محسوب می‌شدند. کم کم فعالیت‌های انسانی آلودگیهای را پدید آورد که روز به روز بر میزان، تنوع و گستره آن‌ها افزوده شد تا جایی که آلودگی هوا به یکی از معضل‌های اساسی تبدیل شد.
تاریخچه آلودگی هوا از زمان بشر اولیه تا دوره باستان
تاریخچه آلودگی هوا با دود ناشی از سوختن گره خورده است. انسان‌های اولیه پس از کشف آتش اولین آلاینده‌های متاثر از فعالیت بشر را وارد هوا کردند. انسان از آتش برای گرمایش و به مرور برای پخت غذا و ساخت ابزار و حتی پیام رسانی با دود به یکدیگر و انجام مناسک آیینی بهره می‌برند و از دوران باستان آتش به عنوان یکی از عناصر اربعه حیات شناخته می‌شد. با یکجا نشینی و تمدن کم کم استفاده از انواع سوخت‌هاافزایش یافت و دودکش‌ها در معماری ساختمان‌ها پدید آمدند تا آلودگی را به خارج از فضای داخلی منتقل کنند. تا جایی که از 2000 سال قبل اولین اعتراضات به آلودگی هوا به صدا در آمد. مطابق آنچه در منابع تاریخی آمده «سنکا» فیلسوف رومی هوای روم را «سنگین» و دودکش‌ها و هواکش‌های شومینه‌ها و آشپزخانه‌ها را که حکم هودهای امروزی را داشت «تولیدکننده بوی بد» توصیف کرد: «وقتی من از هوای سنگین رم و بو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بد دودکش‌ها که می‌چرخیدند و بخارات بیماریزا و دوده را به هوا می‌ریختند خارج شدم، در حالت خود تغییر احساس کردم.»
تاریخچه آلودگی هوا در قرون وسطی
در قرن دوازدهم همسر هانری دوم پادشاه انگلستان قصر خود در لندن را به خاطر آلودگی هوای ناشی از سوخت چوب ترک کرد. «ادوارد اول» که در اوایل قرن سیزدهم در انگلستان پادشاهی می‌کرد آزادهندگی هوای دودآلود و مه‌آلود لندن را تشخیص داد و در اولین اقدام برای کنترل آلودگی هوا سوزاندن زغال سنگ دریایی را ممنوع و مجازات آن را مرگ اعلام کرد. اما این ممنوعیت تاثیری در کنترل آلودگی هوا نداشت و مردم با روی آوردن به قطع درختان و جنگل‌ها استفاده از چوب و هیزم و زغال گیاهی به جای زغال سنگ، آلودگی بیشتری را تولید کردند. کمی بعد الیزابت مصرف زغال چوب را هم در روز‌‌‌های جلسات پارلمان ممنوع کرد.
تاریخچه آلودگی هوا در عصر روشنگری
نقطه اوج گرفتن تاریخچه آلودگی هوا را می توان به عصر روشنگری مرتبط دانست. چند صد سال بعد یعنی قرن هفدهم و همزمان با تغییراتی که به انقلاب صنعتی منجر شد، آلودگی هوا به مرور بیشتر شد و نقش صنایع و کارخانه‌ها که روز به روز هم در انگلستان و دیگر کشورهای ثروتمند گسترش میافتند بیشتر. اولین اطلاع رسانی مکتوب و رسمی درباره آلودگی هوا در همین قرن و در قالب یک بروشور منتشر شد که در آن از صنایع فلزی، سرامیکی و دامپروری خواسته شده بود فعالیت خود را به بیرون از لندن منتقل کنند و دور شهر کمربند سبز ایجاد شود و این اتفاق هم افتاد.
تاریخچه آلودگی هوا در دوره انقلاب صنعتی
انقلاب صنعتی که به موتور بخار و جیمز وات گره خورده است در قرن هجدهم کاری کرد که آلودگی هوای سده‌های بعد به تنهایی چندین و چندبرابر آلودگی هوای هزاران سال قبل باشد و نقطه مهم دیگری در تاریخچه آلودگی هوا همین دوره است. این انقلاب که کمی بعد با اکتشاف نفت و استفاده از سوخت‌های فسیلی برای ماشین بخار همزمان شد، فعالیت صنایع را به طرز خیره کننده‌ای گسترش داد و کماکان انگلستان در توجه به مشکل روزافزون آلودگی هوا پیشگام بود تا جایی که پارلمان انگلستان در 1819 «کمیته آلودگی هوا» را تشکیل داد تا درباره استفاده از موتور بخار و کاهش آسیب‌های آن تصمیم گیری کند. گرچه این اقدامات به کندی پیش می‌رفت اما با این حال انگلستان و امریکا در وضع قوانین و مقررات برای کاهش آلودگی هوا و تعیین مسئول و سازمان‌های مرتبط برای بررسی و کنترل ایم معضل پیش‌رو بودند و پلیس نیز برای اجرای مقررات چه در مورد فعالیت‌های صنعتی و چه خانگی با پارلمان همکاری می‌کرد.
تاریخچه آلودگی هوا در قرن بیستم
در ادامه بررسی تاریخچه آلودگی هوا به دوره معاصر می‌رسیم. در قرن بیستم و با فراگیر شدن صنعت برق، تولید دوده از کارخانه‌های صنایع به کارخانه‌های تولید برق که انرژی مورد نیاز صنایع را تامین می‌کرد منتقل شد. با این حال شهرها با منابع آلاینده جدیدی در دل خود مواجه شدند، لوکوموتیوها و خودروها. اینجا بود که حمل و نقل پا به پای کارخانه‌ها آلودگی تولید می‌کرد. تا سال 1925 بیش از 4 میلیون خودرو تنها در امریکا در حال تردد بودند و پای وضع قوانین و فعالیت‌های کنترلی به هیچ عنوان به سرعت رشد و پیشرفت فناوری‌ها و صنایعی که مولد آلودگی هوا بودند نمی‌رسید و اقدامات جبرانی بسیار کندتر از توسعه شهرهای صنعتی و امروزی اجرایی می‌شدند.
در اوایل این سده سرشار از جنگ که آلودگی هوا را به حاشیه رانده بود، یعنی در سال 1930، برای اولین بار یک فاجعه انسانی ناشی از آلودگی هوا روی داد. پدیده وارونگی دما که امروزه در بسیاری از ماه‌های سال گریبان‌گیر بسیاری از جهانیان است و شهروندان تهرانی هم سال‌هاست با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، جان 63 نفر را در دره صنعتی میوز بلژیک گرفت. مه دودی که به علت وارونگی در فضایی معین محبوس شد سبب شد به جز این افراد هزاران تن بیمار شوند. امریکا نیز در 1948 چنین فاجعه‌ای را با مرگ 17 نفر و بیمار شدن درصد قابل توجهی از شهروندان بخشی از پنسیلوانیا تجربه کرد. 4 سال بعد مه دود ناشی از وارونگی دمای یک ماهه در لندن 400 نفر را به کام مرگ فرستاد. اتفاقی که سبب وضع و اجرای قانون هوای تمیز در انگلستان شد و وظیفه اجرای آن به آژانس حفاظت از محیط زیست که تازه تاسیس شده بود، سپرده شد. امریکا نیز همزمان قانون کنترل آلودگی هوا را تصویب کرد.
در این قوانین معیار‌‌‌هایی برای کیفیت هوا وضع شد که بر اساس آن‌ها ، استاندارد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کیفیت هوا و گازهای متصاعد شده پی‌ریزی شد.. استاندارد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اولیه این قوانین بر معیار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کیفیت هوا، برای حفظ سلامت عموم مردم همچنین حفظ رفاه عمومی و سلامتی و ایمنی گیاهان، جانواران و اموال و دارایی ها متکی بود.
کوشش‌های موفق بعدی که در پی برگزاری کنفرانس‌های ملی و بین‌المللی و اقدامات علمی انجام شد استفاده از سوخت‌های بی‌دود به جای زغال سنگ و جایگزینی سیستم گرمایش مرکزی و الکتریکی بود که سبب شد در برخی مناطق آلوده غلظت دود سیاه از 175 میکروگرم بر مترمکعب در سال 1958 بـه 75 میکروگرم در سال 1968 کاهش پیدا کند.
در دهه‌های بعد مطالعات فناوری در اروپا و اسیا و امریکا و به طور ویژه در کشورهای صنعتی که اولین قربانیان آلودگی هوا بودند انجام شد. مطالعات متاخرتر بیشتر بـر کنترل آلودگیهای ناشی از وسایل حمل و نقل مانند اکسید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گوگرد و اکسید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ازت متمرکز شدند. داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های هواشناسی، مدل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ریاضی پراکندگی آلودگی هوا و بررسی های دیگر سبب شد شدت آلودگی هوا قابل پیش بینی شود و کفه اقدامات جبرانی و کنترلی نسبت به اقدامات پیشگیرانه سبک‌تر شود و تا امروز بسیاری از کشورها طرح‌های موفقی را در زمینه کنترل آلودگی هوا اجرا کرده‌اند با این حال این معضل هنوز یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی جهان به ویژه در کشورهای درحال توسعه است.
تاریخچه آلودگی هوای ایران
بعد از بررسی تاریخچه آلودگی هوا در جهان به تاریخچه آلودگی هوا در ایران رسیدیم. ّدرست از 50 سال قبل زمانی که کشورهای صنعتی در حال حل و فصل بغرنج‌ترین دوران آلودگی هوای خود بودند و قوانین جدید را اجرایی می‌کردند، زمزمه‌هایی در باب آلودگی هوای تهران در مجلس شنیده شد و یک دهه بعد با تاسیس سازمان حفاظت از محیط زیست، آلودگی هوا به عنوان فصل اول برنامه‌های این سازمان در دستور بررسی قرار گرفت اما 20 سال طول کشید تا در سال 1374 صدای زنگ خطر آلودگی هوای تهران که سال‌ها در حال نواخته شدن بود، به طور جدی شنیده و در سال 1379 «برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوای تهران» و در سال 1386 «طرح جامع حمل و نقل و ترافیک تهران» برای کنترل آلودگی هوای تهران تصویب شد.
با این حال در زمان نگارش این مقاله که انتهای تیرماه 1401 است، تهران از ابتدای سال تنها «دو» روز هوای پاک داشته است و ۶۴ روز هوای قابل قبول، ۴۶ روز ناسالم برای افراد حساس جامعه و ۵ روز ناسالم برای همه افراد، یک روز بسیار ناسالم و دو روز هوای خطرناک داشته است. در دهه‌های گذشته معضل آلودگی هوا به جز استان تهران، در البرز، استان مرکزی، استان اصفهان و استان تبریز نیز بسیار جدی بوده است و مطابق با آمار وبسایت کیفیت هوای جهان که با همکاری سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل فعالیت می‌کند در پنج سال گذشته بسیاری از شهرهای استان خوزستان به ویژه اهواز، سوسنگرد و اندیمشک در فهرست چندصد شهر آلوده جهان قرار گرفتند.
راهکار چیست؟
بسیاری از ما خانه‌مانی و دوری از تردد در شهر را به عنوان یک راهکار برای حفظ سلامت و ایمنی خود در برابر آلودگی هوا برمی‌گزینیم. اما از آنجایی که هوای بیرون و داخل ساختمان به طور مداوم در حال مبادله هستند و درها، پنجره‌ها، سیستم‌های تهویه هوا و کولرها هوای بیرون را به داخل خانه و محل کار می‌آورند، ما با آلودگی هوای داخلی نیز مواجهیم. در این شرایط استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا که با انواع روش‌های مکانیکی و شیمیایی به پاکسازی هوای داخلی می‌پردازند، بهترین راه حل است. شما می‌توانید انواع دستگاه‌ها و فیلترهای تصفیه هوای خانگی، اتاق خواب و خودرو را از ایس واتر تهیه و برای دریافت مشاوره با ما تماس بگیرید.