آلودگی هوای داخل ساختمان عامل بیماری های جسمی و روانی است
به طور طبیعی در مناطق و شهر‌هایی از جهان که آلودگی هوا بیشتر است، حضور مردم نیز در فضاهای داخلی بیشتر است. به طور میانگین تخمین زده شده است که در این مناطق 90 درصد مردم اکثر زمانشان را در ساختمانها، حدود 4 درصد در خودرو‌ها و فقط 6 درصد در هوای آزاد می‌گذرانند. به همین دلیل توجه به آلودگی هوای داخل ساختمان یا به بیان دیگر فضاهای داخلی به اندازه آلودگی هوای محیط باز و حتی بیشتر از آن اهمیت دارد. گرچه اکثر افراد تصور می‌کنند هوای داخل ساختمانها بی‌ضرر و کاملا سالم است، اما واقعیت این نیست. به جز نفوذ آلایندهها از در و پنجره به فضای داخلی، منابع آلودگی هوا داخل ساختمانها و به طور ویژه منازل وجود دارد. توجه به آسیبهای آلودگی هوای داخل ساختمان و بی‌کیفیت بودن آن زمانی پررنگ‌تر شد که ساکنان فضاهای داخلی از ریزش مو، خارش پوست و چشم، حساسیت، خستگی، سردرد و سرگیجه را گزارش کردند و این مشکلات مرتبط با آلودگی هوا شناخته شد. کیفیت با این حال هنوز اکثر افراد نمی‌دانند پخت و پز غذا با گاز طبیعی همانند سوختن سوخت در وسایل حمل و نقل، اکسید‌های ازت آزاد می‌کند. در ادامه درباره آلودگی هوای داخل ساختمان ها، علل و عوامل، مضرات و راه‌‌های کاهش آن بیشتر خواهیم خواند.
غلظت برخی آلایندههای هوا در داخل ساختمان کمتر و غلظت برخی دیگر بیشتر است. از طرفی آلایندههای هوای فضای داخلی به سرعت جذب سطوح، وسایل، اسباب و اثاثیه میشوند که این خود گرچه از آلودگی هوا کم می‌کند اما سبب ماندگاری عوامل بیماری زا می‌شود.
همانطور که در ابتدا گفته شد، گونه‌‌های آلودگی هوای داخل ساختمان فقط همان‌‌هایی نیستند که از بیرون به داخل نفوذ می‌کنند. بلکه فعالیتهای داخل ساختمان نیز کیفیت هوا را تحت تاثیر قرار می‌دهد، از این جمله منابع آلودگی می‌توان به خود ساکنان، حیوانات خانگی، سیگار، پخت و پز و گرمایش، ساختمان و تزیینات آن، افشانه‌‌ها (حشره کش ها، لوازم آرایش، رنگ ها، اسپری‌‌های پاک کننده و شوینده‌ها)، میکروارگانیسمها، مخمرها، قارچهـا و ویروسها اشاره کرد.
منابع آلودگی هوای داخل ساختمان چیست؟
اندازه گیری دقیق میزان آلودگیهای داخل ساختمان خـود یـک فعالیت علمی اسـت و محاسبات بسیار پیچیده‌ای دارد. چرا که توزیع آلایندههای هوا در همه جای فضاهای داخلی و در هر لحظه یکنواخت و یکسان نیست. از طرفی ابزارهای سنجش آلودگی هوای آزاد که بسیار توسعه یافته اند، برای سنجش آلودگی داخلی مناسب و کارآمد نیستند. با این حال پژوهش‌ها، آزمایشها و ابزارهای علمی نشان داده‌اند که آلودگی هوای داخل ساختمان به ویژه در مناطقی که به طور کلی هوای آلوده‌ای دارند یک معضل جدی است. نتایج یک پژوهش اخیر که متمرکز بر آلودگی هوای داخل ساختمان منازل در دوره همه گیری کووید-19 است نشان داد افراد دورکار بیش از افرادی که در محیط‌‌های کاری به سر می‌برند در معرض مواجهه و آسیبهای احتمالی آلودگی هوای داخل ساختمان هستند، چرا که به طور کلی منازل کمتر از اداره‌‌ها و شرکت‌‌ها از سیستمهای تهویه و تصفیه هوا بهره می‌برند.
سیگارآلاینده‌ای با حداکثر آسیب‌ها
تعداد زیادی از آلایندههای گازی بر اثر سوختن ماده اصلی سیگار یعنی توتون تولید میشوند. بیش از 50 ترکیب از 4500 ترکیب دود سیگار سرطان‌زا هستند. غیرسیگاری‌‌های مجاور این ترکیبات، در مواجهه با غلظت بیشتری از برخی از این ترکیبات -در مقایسه با شخص سیگاری- هستند. غلظت ذرات معلق در فضاهایی که سیگار کشیده می‌شود، سه برابر سایر فضاهاست. دود سیگار می‌تواند برای غیرسیگاری‌هایی که در مجاورت با آن هستند از ریزش اشک، سرفه کردن، حساسیت و خلط سینه تـا سرطان و مرگ را به دنبال داشته باشد. کودکانی که از بیماریهای ریوی رنج می‌برند و در مجاورت دود سیگار قرار دارند، به دفعات بیشتری به نسبت سایر کودکان برای بیماریهای نظیر سینه پهلو، بستری میشوند.
آسیبهای تنفس هوای آلوده به دود‌های سیگار
آزمایشها نشان می‌دهد حدود 17 درصد سرطان‌های ریه در غیر سیگاری‌ها به علت استشمام ترکیبات دود سیگار اسـت. بنا به آمار هر سال فقط صد هزار نفر به علت بیماریهای مرتبط با سیگار در انگلستان فوت می‌کنند. مهمترین عوارض مصرف سیگار عبارتند از:
- تورم برونش‌ها
- تخریب آنتی اکسیدان داخل سلولی
- تحریک افزایش ترشحات ریوی
- افزایش نفوذپذیری حباب‌‌های هوا به مولکول‌های بزرگ
- کاهش اعمال تاژک‌های نای
- کاهش پاسخ‌های ایمنی بدن (کار ماکروفاژ‌های حبابچه‌ها در کـشتن باکتری‌ها مختـل می‌شود)
- تورم غدد ترشحی در ریه ها.
- عفونت‌های ریوی
- زخم اثنی عشری
- سقط جنین در زمان حاملگی
- کاهش وزن جنین
- زایمان‌های قبل از موعد
- آب مروارید
مواد آلی در داخل ساختمان از عوامل آلودگی هوای داخل ساختمان
مواد و مصالح ساختمانی، فرایند ساخت و ساز، انواع اسباب و اثاثیه و مبلمان، اجزای داخلی ساختمان نظیر کفپوش‌ها و صد‌ها ماده آلی فرار (VOC) را وارد محیط زندگی و کار می‌کنند. از جمله این موارد می‌توان به انواع چسب موکت، رنگ ساختمان، نئوپان و پلاستیک، کفپوش‌ها، تثبیت کننده‌ها، حلال‌ها، چوب و چوب‌پنبه، مبلمان چوبی رنگ خورده، فرشهای دستباف و ماشینی، و پلیمر‌ها به ویژه PVC اشاره کرد که طیف گسترده‌ای از انواع گازهای آلی مضر و آسیب را از خود آزاد می‌کنـند.
همچنین پژوهش‌ها نشان داده است که گازهای آلی متنوعی در روزنامه، کتاب، لوازم الکترونیک، خوشبوکننده‌‌های هوا، مایعات پاک کننده، پولیش مبلمان، واکس و افشانه‌‌های بهداشتی وجود دارند و نکته جالب توجه اینکه دود سیگار در ترکیب با این گازها، غلظت بسیاری از آن‌ها را افزایش می‌دهد.
اتحادیه اروپا 50 نـوع مـواد آلـی فـرار را کـه بـه هـوای داخـل سـاختمان مرتبط اند، معرفی کرده است. گروهی از این ترکیبات آلی فرار که به اختصار BTEX نامیده میشوند، اهمیت زیادی از نظر سلامتی برای انسان دارند. مطابق با نتایج پژوهشی که در تهران انجام شده است ترکیبات آلی فرار BTEX در ساختمان‌های اداری و مسکونی وجود داشته و غلظت بنزن تقریبا در تمام موارد و تولوئن در چند مورد بیش از حد مجاز بوده است.
بیوآئروسلها
بیوآئروسلها میکروارگانیسمها یا ذرات بیولوژیکی هوا-برد هستند که گرچه گروهی از آن‌ها آلاینده محسوب نمی‌شوند اما اگر غلظت و تجمعشان در هوای فضای بسته بالا رود می‌توانند مسمومیت را در پی داشته باشند و در گروه انواع عوامل آلودگی هوای داخل ساختمان قرار بگیرند. ویروسها و باکتری‌ها از جمله بیوآئروسلها هستند که گروهی از آن‌ها با ورود به بدن -از طریق مجاری تنفسی- شروع به رشد و تکثیر در ریه می‌کنند و عفونت را در پی دارند که از علائم آن تب و بی‌حالی است و گروهی دیگر فقط تحریک کننده هستند و در بدن تکثیر نمی‌شوند.
3-1 قارچ‌ها
قارچ‌ها، سلول‌هایی هسته دار دارند و ممکن است تک یا چند سلولی باشند. در فضاهای داخلی خانه، حمام و آشپزخانه محیط مناسبی برای رشد قارچ هستند چرا که این میکروارگانیسمها برای رشد به رطوبت ناز دارند. گرچه قارچ‌ها معمولا روی سطوح رشد می‌کنند اما اسپرمشان می‌تواند هوا زی باشد و سبب بیماریهای عفونی شود یا با تداخل در پاسخ‌های آنتی‌بادی حساسیت‌های شدیدی را به وجود بیاورند.
3-2 ویروسها
ویروسها نیز همانطور که پیشتر گفتیم از جمله بیوآئروسلها هستند که بیشتر به ذرات دیگر می‌چسبند و با این کار هوا به صورت معلق در می‌آیند و وارد مجاری تنفسی میشوند. ویروسها و باکتری‌های هوا-برد ممکن است کشنده باشند.
مواد حساسیت زا
هر نوع واکنش روبه‌رشد مصونیت و محافظت از بدن در برابر هر ماده خاص حساسیت نامیده می‌شود. که آلایندههای هوا و بیوآئرسل‌های هوازی از جمله عوامل مهم حساسیت زا و از انواع آلودگی هوای داخل ساختمان هستند. آبریزش بینی شایع ترین نشانه حساسیت در انسان است. اسـت . همانطور که گفته شد مواد حساسیت زا از منابع متعددی وارد هوای فضاهای داخلی میشوند از جمله قارچ‌ها، ترشحات سوسک‌ها، باکتری‌ها، مو و پوست حیوانات خانگی مثل جوندگان و گربه ها و ذرات هیره وارد هوا میشوند. میزان حساسیت و واکنش بدن افراد به عوامل حساسیت زا متفاوت است.
هیره
هیره یک زیرکنه است و یکی از مهمترین عوامل آلودگی هوای داخل ساختمان. کنه موجودی از رده بند پایان است که اسمش به معنی «پوست‌خوار» است. در حقیقت «پوست» انسان و حیوانات فضای میکرو اکولوژیکی را برای زیست هیره خانگی فراهم می‌کند. چرا که هر فرد روزانه یک گرم از سلول‌های پوست بدن خود را از دست می‌دهد (یک پوست اندازی بسیار آرام). این سلول‌ها و بافت‌های مرده پوستی روی پوشش مبلمان، فرش و تختخواب تجمیع میشوند و اینجاست که کلونی هیره‌ها شکل می‌گیرد.
استفاده از سیستم گرمایش مرکزی فضا را برای رشد و تکثیر هیره‌ها در ساختمان‌های مسکونی بیشتر هم کرده است. استفاده از کفپوش‌های تمام فرش پرز بلند و موکت که از کیفیت جارو کردن و تمیز کردن سطوح و کف خانه کم می‌کند نیز در کنار عدم استفاده از تهویه مناسب از دیگر عواملی هستند که رشد هیره‌های حساسیت زا را در خانه به ویژه اتاق خواب زیاد می‌کنند.
اما هیره‌های گرد و خاک خانه چه ارتباطی با آلودگی هوا دارند؟ این هیره‌های میکروسکوپی پس از تغذیه از مواد آلی موجود در پوست مرده جانداران، مدفوعی را از خود به جای می‌گذارند که یک حساسیت زای بسیار قوی برای انسان است. این مواد پروتئینی که ناشی از آنزیم‌های معده هیره هستند وارد هوا و استنشاق میشوند و به این شکل حساسیت‌هایی نظیر حمله آسم ایجاد می‌کند.
حیوانات خانگی
حیوانات خانگی از جمله جوندگان، سگ، گربه و حشرات شهری مثل سوسک‌های فاضلابی نیز از جمله عوامل حساسیت‌زا هستند. غلظت آلاینده‌هایی که این منابع تولید می‌کنند در ساختمان‌های بسته‌تر با تهویه کمتر، بیشتر است. پاسـخ‌هـای آلرژیک به این حساسیت‌ها ممکن است همچون آبریزش بینی گذرا و کم خطر یا به اندازه حملات آسمی خطرساز باشند.
توصیه‌‌های بهداشتی برای کاهش ورود آلایندهها به هوا
پـاکیزه نگـه داشـتن محـیط خانـه و دوری جستن از مواد حساسیت زا با انجـام برنامه مرتب و روتین غبارروبی و گردگیری داخل کمدها، قفسه‌ها و کشوها با پارچه مرطوب، استفاده از جاروبرقی، شستن لباس‌ها و رویه‌های اثاث منزل و پرده‌ها با آب 55 درجه سانتیگراد، جایگزین کردن کفپوش‌های بدون تاروپود و قابل شستشو با فرشهای دستباف و پرزبلند، شستشوی ملحفه و روی کالاهای خواب نظیر بالش‌ها و پتوها و نگهداری نکردن از حیوانات خانگی و پرندگان در پیشگیری و کاهش ورود آلایندههای هوای داخلی و به طور ویژه میکروارگانیسم‌های هوازی موثرند.
آیا تهویه هوا کارآمد است؟
هر چقدر هم که اقدام به فعالیتهای پیشگیرانه کنیم، ناگزیر آلایندههای متنوع هوا وارد هوای فضای داخلی ساختمان منزل یا محل کار ما میشوند. یکی از روش‌های رایج برای بهبود کیفیت هوا استفاده از سیستمهای تهویه ساختمان است. سیستم تهویه ساختمان مبادله هوای داخل و خارج را کنترل می‌کند اما سیستم‌هایی که صرفا بر مبادله هوای داخل و خارج تمرکز دارند – چه با روش ایجاد اختلاف فشار و سرعت باد چه با روش ایجاد اختلاف دانسیته بین دو هوا- می‌توانند آلودگیهای خارج را به داخل خانه وارد کنند. به بیان دیگر گرچه این سیستم‌ها هوای آلوده داخل خانه را با هوای بیرون مبادله می‌کنند اما همچون درها، پنجره‌ها و کانال‌های کولر راهی برای نفوذ آلودگی هوای فضای باز به داخل خانه نیز هستند. از سوی دیگر عدم نگهداری مناسب سیستم تهویه مطبوع، عدم تصفیه درست ورودی هوا و زیاد بودن رطوبت در داخل کانال‌های انتقال هوا به علت چگالش بخار آب، محیط مناسبی را برای رشد و تکثیر باکتری‌ها و قارچ‌های هوا به وجودمی‌آورد.
چطور آلودگی هوای داخل ساختمان را کاهش دهیم؟
استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا بهترین راه برای حل مشکل آلودگی هوای داخل ساختمان است. دستگاه تصفیه هوا وسیله‌ای است که آلودگیهای هوای داخلی را به خود جذب یا از هوا حذف می‌کند. دستگاه تصفیه هوا به طور ویژه برای پاکسازی هوای فضای زندگی افرادی که به آلرژی و آسم مبتلا هستند مناسب است. همچنین دستگاه‌های تصفیه هوا روی از بین بردن دود سیگار و ترکیبات ناشی از آن که به طور مفصل به آن پرداختیم، تمرکز دارند.
انواع دستگاه تصفیه هوا
دستگاه تصفیه هوا را می‌توان بر اساس محیط مورد استفاده به دستگاه‌های تصفیه هوای اماکن بزرگ صنعتی و تجاری، دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی، دستگاه تصفیه هوای فضاهای بیمارستانی و درمانی، دستگاه تصفیه هوای اتاق خواب، دستگاه تصفیه هوای خودرو و دستگاه تصفیه هوای محفظه‌های داخلی مانند کمد، جاکفشی یا یخچال تقسیم بندی کرد اما به طور کلی وظیفه دستگاه تصفیه هوا پاکسازی آلودگی هوای داخل ساختمان است.
همچنین دستگاه‌های تصفیه هوا را که به پاکسازی آلودگی هوای داخل ساختمان می‌پردازد می‌توان بر اساس روش تصفیه به سه نوع مکانیکی، شیمیایی یا ترکیبی تقسیم کرد. در تصفیه هوای مکانیکی یا فیزیکی از سیستم فیلتراسیون برای تصفیه هوا استفاده می‌شود و ذرات آلاینده جذب فیلتر میشوند و هوای پاکیزه از دستگاه خارج می‌شود در روش‌های شیمیایی مانند ازن، یونیزاسیون، الکترواستاتیک و پلاسما، لامپ یو وی و فوتوکاتالیتیک دستگاه سبب بروز زنجیره‌ای از فعل و انفعالات شیمیایی در ذرات آلاینده می‌شود که آن‌ها از بین می‌برد و به بیان دیگر به ذراتی بی خطر تبدیل می‌کند. یک دستگاه ممکن است مجهز به امکاناتی باشد که روش‌هایی از هر دو نوع فرایند پاکسازی و تصفیه هوا را افزایش دهد.
دستگاه تصفیه هوا چه آلاینده‌هایی را حذف می‌کند؟
همانطور که گفتیم گازهای آلی فرار، ترکیبات دود سیگار، گرد و غبار، گرده گیاهان، شوره حیوانات خانگی، میکرواورگانیسم‌های هوازی و … هوای داخلی را آلوده می‌کنند و آلودگی هوای داخل ساختمان سلامتی افراد را تهدید می‌کند. دستگاه تصفیه هوا به حذف آلودگی هوای داخل ساختمان می‌پردازد.
از مهمترین فیلترها و ابزارهای تصفیه هوا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد
- فیلتر هپا HEPA
- فیلتر کربن CARBON
- ژنراتور یونی یا فیلتر TIO2
- اشعه ماوراء بنفش UV
گفته می‌شود فیلتر هپا با دقت ۰٫۳ میکرون، ۹۹٫۹۷٪ آلایندههای مربوط به ذرات معلق هوای داخلی را حذف می‌کنند. همچنین فیلتر کربن فعال با جذب آلایندههای گازی و حذف بوی نامطبوع به افزایش کیفیت هوای داخلی کمک می‌کند.
ژنراتور یونی، یون‌های منفی را در هوا می‌پراکند و این یون‌ها با اتصال به آلایندهها خاصیت آلایندگی آن‌ها را از بین می‌برد. اشعه ماوراء بنفش نیز قابلیت غیرفعالسازی میکروارگانیسم‌های زنده نظیر باکتری‌ها و ویروسها را دارد. البته دو روش آخر ممکن است عوارضی همچون بروز سردردهای میگرنی یا حساسیت‌های پوستی به دنبال داشته باشند.
بهترین دستگاه تصفیه هوا
بهترین دستگاه تصفیه هوا برای پاکسازی آلودگی هوای داخل ساختمان دستگاهی است که با ترکیب روش‌های شیمیایی و مکانیکی بدون عوارض بتواند حداکثر آلایندهها را جذب کند. دستگاهی که از فیلتراسیون سه مرحله‌ای شامل فیلتر پیش تصفیه ذرات درست، فیلتر کربن فعال و فیلتر هپا تشکیل شده باشد، می‌تواند به خوبی از عهده این کار برآید.